فرق بین قاعده «علی الید» و قاعده «ید»

ما دو قاعده ید داریم؛ یکی را می‌گوییم قاعده ضمان ید یا قاعده علی الید، و دیگری را می‌گوییم قاعده ید که بین این دو قاعده سه فرق اساسی وجود دارد: 

فرق اول، فرق موضوعی است؛ در هر کدام از اینها صفت ید با دیگری مختلف است؛ در قاعده علی الید، «ید» یعنی ید غیر مالک که از این تعبیر می‌کنیم به ید معلوم؛ یعنی می‌دانیم و یقین داریم که این شخص مالک نیست؛ حالا اعم از این که غاصب باشد یا غاصب نباشد؛ گاه شخص غاصب است و به صورت عدوانی مال را در اختیارش گرفته است و گاه غاصب نیست و بلکه مالی به عقد فاسد در اختیار او قرار داده شده است؛ اما در قاعده ید، «ید» یعنی ید مشکوک؛ کسی مالی در اختیارش است و دیگری می آید ادعا می‌کند که آن مال، مال اوست و هیچ بینه‌ای ندارد؛ در اینجا می‌گوییم همین که این آقا بر مال ید دارد، «ید» اماره ملکیت است. پس، ید مشکوک، موضوع قاعده ید است؛ یعنی کسی یدی بر مالی دارد و ما شک داریم که آیا این ملکیت دارد یا ندارد؟

فرق دوم فرق حکمی است؛ به وسیله «علی الید» یک حکم ضرری را بر کسی که ید دارد، اثبات می‌کنیم. می گوییم تو که ید غیرمالکانه داری، ضامن هستی. اما در قاعده ید، یک حکم نفعی که عبارت از ملکیت است را اثبات می‌کنیم و می‌گوییم ید اماره ملکیت است.

فرق سوم فرق به حسب المورد است؛ قاعده علی الید فقط در اموال (در اعیان مالی) جریان دارد؛ اما قاعده ید هم در اموال جریان دارد و هم در باب نفوس و انساب جریان دارد. در قاعده علی الید می‌گوییم اگر کسی بر مال دیگری ید ــ ید مالکانه‌ ــ پیدا کرد، ضامن است؛ اما در قاعده ید می‌گوییم اگر کسی بر یک مالی ید داشت یا بر یک زنی ید داشت، در صورتی که شخص دیگری نیز ادعا کند که آن زن زوجه اوست و هیچ دلیلی بر مدعایش نداشته باشد، در اینجا قاعده ید اثبات زوجیت برای شخصی را که زن در ید اوست، می‌کند. در همین فرق سوم، اگر کسی بر بچه‌ای ید داشته باشد و شخص دیگری بیاید و ادعا کند که آن بچه از برای اوست و هیچ دلیلی هم نداشته باشد، همین که این شخص بر بچه ید دارد، قاعده ید اثبات نسب می‌کند.

منبع: جلسه 1 درس قاعده «علی الید» آیت الله شیخ محمدجواد فاضل لنکرانی